Geschiedenis

Het land bij de mondingen van Rijn en Maas is een eigenaardig niemandsland. Te ver weg voor Duitse, Engelse of Franse overheersing. Overal tussenin. Het volk dat in dit Lage Land woonde ontwikkelde zijn eigen karakter. Relativering staat daarin centraal: “doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg”. Nationalisme en chauvinisme — afgezien van de onbelangrijke voetbalgekte — zijn de Nederlanders vreemd. Die bescheidenheid is gepast. Immers, als de buren zich kwaad maken vegen ze Nederland zomaar van de kaart. De vaderlandse geschiedenis staat dan ook bol van conflicten met Spanjaarden, Engelsen, Fransen en Duitsers. Totdat Nederland uiteindelijk mede het voortouw nam in de Europese samenwerking.

Dit land aan Rijn en Maas was na de Romeinse overheersing helemaal verbrokkeld en uiteengevallen in verschillende bisdommen, graafschappen en hertogdommen. Behalve een gemeenschappelijke ligging aan de rivierdelta en economische betrekkingen, was er nog iets dat deze gebieden kon gaan verbinden: een eigen taal. Als eerste stap naar het Nederlands wordt volgens de gemeenschappelijke historische canon de volgende zin beschouwd: “Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu, wat unbidan we nu?” “Alle vogels zijn al aan het nestelen, behalve jij en ik; waar wachten we nog op?”. Het bleek niet zomaar een zin, waarmee een monnik zijn pen uitprobeerde. De zin was haast een gedicht en inspireerde de Nederlandse componist Jetse Bremer in onze eigen tijd tot een lied, waarin de Middeleeuwse tekst van omstreeks 1060 op eigentijdse wijze is terug te horen.

De Lage Landen komen door huwelijken en oorlog uiteindelijk in handen van één man: Keizer Karel V. Zijn wortels lagen in de Lage Landen, maar parel in zijn kroon werd Spanje. Spanje was op dat moment uitgegroeid tot een wereldrijk met gebieden tot in andere werelddelen. Een koninkrijk waar de zon niet onderging. Voor zijn zoon Filips II waren de Lage Landen een koud, eigenaardig land, aan de rand van zijn rijk. En nog eigenwijs ook, want een deel van het volk daar zwoer zijn geliefde katholieke geloof af om een nieuwe vorm aan te hangen: het protestantisme.

Filips II probeerde op verschillende manieren zijn Nederlandse onderdanen weer in het gareel te krijgen. Geweld werd daarbij niet geschuwd. Onder leiding van de graaf van het Duitse Nassau, met de titel van het Franse Prinsdom Orange, kwamen de Nederlanders in opstand tegen deze Spaanse onderdrukking. Een opstand die pas officieel aan zijn eind kwam na tachtig jaar. De Duitser met zijn Franse prinsentitel maakte dit echter niet meer mee. Hij werd in opdracht van Filips II vermoord. Zijn inzet voor de onafhankelijkheid van Nederland leidde ertoe dat Nederlanders hem beschouwen als de Vader des Vaderlands: Willem “de Zwijger” van Oranje.

Nederland stond aan het begin van haar grootste glorietijd: de Gouden Eeuw. De schilderkunst was wereldberoemd, maar de muziek ook. De componist Orlando di Lasso (afkomstig uit wat nu België is) werkte in de nadagen van de renaissance nog veel in Italië, maar Jan Pieterszoon Sweelinck woonde en werkte een belangrijk deel van zijn leven in het centrum van de wereld: Amsterdam. We zingen werken van Orlando di Lasso uit 1584 (het jaar van de moord op Willem van Oranje) en Sweelinck op dezelfde tekst: De profundis clamavi ad te Domine: uit de diepten roep ik tot U, Heer (psalm 130), een passende tekst in moeilijke tijden.

Liederen vormden in een tijd zonder telefoon of zelfs maar een gereguleerde postdienst een belangrijk medium om ideeën over de opstand te verspreiden. Deze liederen zijn later (in Haarlem) gebundeld door Adrianus Valerius in zijn “Nederlantsche Gedenck-clanck”. Liederen uit deze bundel, als “het Wilhelmus”, “Merck toch hoe sterck” en “Nederland let op uw saeck”, kregen in de negentiende eeuw opnieuw aandacht en werden weer volop gezongen.

Neerland's glorietijd — de Gouden Eeuw — is te danken aan de zee. Handelsschepen van diverse Compagnieën voeren de wereld rond om vis, graan, kruiden en slaven te verhandelen (entoen.nu/voc). De eersten die de schippers tegenkwamen bij het oversteken van de Noordzee, waren de Engelsen. Ook zij meenden het alleenrecht te hebben op de zee. Om deze reden waren de Nederlanders de belangrijkste delen van de 17e en 18e eeuw in oorlog met de Engelsen.

Om de negatieve beeldvorming rondom de Nederlanders te bevorderen, verzonnen de Engelsen de mythe van “de Vliegende Hollander”. In dit verhaal verkoopt de Nederlandse kapitein zijn ziel aan de duivel om rond de kaap te kunnen varen. Het was een inspirerend verhaal waar in de negentiende eeuw Wagner en in Nederland Richard Hol een muziekstuk op baseerden. Wij voeren delen van Hols cantate over de Vliegende Hollander uit.

De oorlogen die de Nederlanders voerden, werden in deze tijd geleid door de nakomelingen van Willem de Zwijger. Zij namen ook diens titel over: stadhouder, een functie die oorspronkelijk betekende dat de drager het gezag van de vorst vertegenwoordigde. Na Willem van Oranje werden zijn zonen Maurits en Frederik Hendrik stadhouder en daarna zijn kleinzoon Willem II. Zijn achterkleinzoon Willem III werd naast stadhouder in Nederland tegelijk ook koning. Nota bene van Engeland.

Stadhouder Willem III was getrouwd met de Engelse prinses Mary Stuart. Tijdens politieke strubbelingen in Engeland werd deze prinses benaderd met de vraag of zij koningin van Engeland wilde worden. Zij stemde in, mits haar man koning werd. “William of Orange” trok met leger en vloot naar Engeland en wordt sindsdien in de geschiedenis de “koning-stadhouder” genoemd. De beroemde Engelse componist Henry Purcell schreef de Funeral Sentences die in 1695 werden gespeeld bij de begrafenis van de jong gestorven Queen Mary. Zij werd slechts 32 jaar.

Na de Gouden Eeuw volgde een eeuw waarin de ontwikkelingen in Nederland stilstonden. Aan die periode kwam een eind toen Nederland door de Fransen werd veroverd. In het begin beschouwde men dat als een bevrijding van de Nederlandse suffigheid, maar al gauw trokken de Fransen alle macht naar zich toe. Achttien jaar zouden ze Nederland overheersen, de meeste jaren onder invloed van Napoleon.

Pas toen Napoleon zich had verkeken op de verovering van Rusland en zijn positie ernstig was verzwakt, kregen de Europese volkeren de kans om hem te verslaan. Na deze zogenaamde Volkerenslag trokken Russische kozakken op naar Nederland en durfden de Nederlanders onder leiding van Gijsbert Karel van Hogendorp hun zelfbestuur terug te eisen. Van Hogendorp nodigde de zoon van laatste stadhouder – niet toevallig Willem van Oranje geheten – uit om over Nederland te komen regeren. Eind 1813 zette hij in Scheveningen na een jarenlange ballingschap weer voet op Nederlandse bodem.

Willem werd uiteindelijk ingehuldigd als de eerste koning van het Koninkrijk der Nederlanden, waartoe ook het huidige België behoorde (entoen.nu/koningwillem1). Deze “Koning-Koopman” trok veel macht naar zich toe en gebruikte die om de economie te stimuleren. En voor de eeuw die zou komen, was het een grote uitdaging om de losse Lage Landen ook cultureel en bestuurlijk te verenigen. De samensmelting met België draaide uit op een mislukking, maar de noordelijke Lage Landen werden geleidelijk één.

Deze eenwording kreeg onder andere gestalte door het oproepen van een gevoel van nationalisme en gemeenschappelijk geloof. En in beide gevallen speelde het zingen van muziek op chauvinistisch en stichtelijke teksten daarbij een rol. Valerius' Gedenck-clanck werd uit de kast gehaald, en er werd een nieuw volkslied geschreven. De herdenkingen van de gebeurtenissen van 1813 waren aanleiding om muziek te componeren of uitvoeringen uit bestaande composities samen te stellen. Wij voeren delen daarvan uit, gecomponeerd door bijna vergeten componisten Röhner (1819), Lubeck (1863) en Hol (1863) en samengesteld door Gerretson (1913).

Na het verlies van België en een periode van grote economische en financiële problemen was het Koning Willem II die opdracht gaf tot het schrijven van een nieuwe meer democratische grondwet die nog steeds het fundament vormt van ons politieke bestel. Pas na 1870 kwam ook in Nederland de industriële revolutie op gang. Dit leidde tot nieuwe spanningen die de verworven eenwording teniet leken te doen. Socialisten riepen op tot revolutie, gelovigen herinnerde iedereen er aan welke gevolgen de revolutie en de Franse tijd hadden gehad, en de bestuurlijke elite benadrukte het belang van de vrijheid op de economische voorspoed.

In een tijd waarin er onzekerheid was over hoe Nederland zich politiek en economisch zou ontwikkelen, kreeg Nederland haar eerste koningin. Maar dat was heel lang niet vanzelfsprekend. Pas toen het er op leek dat geen van de zonen van koning Willem III de troon ging overnemen, werd de wet gewijzigd en mocht een vrouw op de troon. We zouden het weten, want Nederland is uiteindelijk langer door een koningin (123 jaar) dan door een koning (77 jaar) geregeerd.

Opnieuw werd een Oranje – na Willem de Zwijger, de Koning-Stadhouder en de Koning-Koopman - beschouwd als de bindende factor van de Nederlanden. Koningin Wilhelmina zou dat haar hele leven blijven en op die manier een belangrijke rol spelen tijdens de Tweede Wereldoorlog.

De beroemde Nederlandse componist Bernard Zweers schreef een compositie ter ere van haar inhuldiging in 1898. Hare Majesteit was zeer onder de indruk, getuige het verslag in de krant.

“De Koningin was één bewondering voor de mooie muziek en den schoonen zang, en verklaarde den directeur, dien zij met nog twee der heeren in haar loge had laten roepen, iets dergelijks nog nooit gehoord te hebben. Daarop trad zij naar voren, groette het publiek met drie vriendelijke, ongedwongen buigingen, en werd onder het heengaan op haar beurt begroet met een driewerf: “Leve de Koningin!”.