De dodendans in Haarlem
Gevelsteen
Haarlem heeft zijn eigen afbeelding van de Dodendans. Op de Lange Herenvest 34 (hoek Nieuwe Spaarnwouderstraat) vindt u in een nieuwbouwcomplex een oude gevelsteen ingemetseld met een voorstelling van de dodendans.
Gevelsteen in Nieuwe Spaarnwouderstraat
Het beeld van de dodendans bevatte oorspronkelijk 24 figuren, maar in de loop der eeuwen werd dat aantal veel kleiner. Op deze steen staan er behalve de Dood slechts drie: een paus, een koning en een landman. Zij strijden afzonderlijk om de aandacht van de voorbijganger:
“Ick bidt voor U,” spreekt de geestelijke tot hem,
“Ick vecht voor U,” zegt de koning, en
“Ick voede U,” zegt de boer.
Maar Magere Hein heft zijn zeis en zegt:
“Ick strijcke U algar ghelijcke.”
De moraal leest men aan de onderzijde van de steen: “Wie kant maken dat nieman zal laken”. Vrij vertaald: niemand ontsnapt aan de dood, ongeacht wie men is of wat men doet.
Herkomst van de gevelsteen
Nieuwe Spaarnwouderstraat 16, de gerestaureerde gevelsteen, onthulling door de voorzitter van Stichting Geveltekens Vereniging Haerlem, Lange Herenvest 34
Sinds 3 september 2004 zit de steen in het nieuwe pand aan de Lange Herenvest 34. De steen was daarvoor afkomstig uit de gevel van de Nieuwe Spaarnwouderstraat 16 en zat daar van 1874 tot aan de sloop in 2000-2001. De steen zelf is echter veel ouder, namelijk uit de eerste helft van de 17e eeuw! Het is niet bekend waar de steen zich oorspronkelijk bevond.
De Stichting Geveltekens Vereniging Haerlem (SGVH) heeft de steen in 2003 aangekocht van de eigenaresse van het voormalige pand aan de nieuwe Spaarnwouderstraat 16. Dit werd mogelijk na een sponsoractie en financiële steun van de St. Monumentenbehoud, de J.C. Ruigrokstichting, BAM Woningbouw bv. en enkele particulieren.
Kleurenonderzoek
De Dodendans voor de restauratie, kleuronderzoek op verschillende plekken op de steen en kleurenstaat.
De steen was bij aankoop door de SGVH in één kleur geschilderd maar onder deze verflaag werden andere kleuren aangetroffen. Olga van der Klooster van bureau AKMAS uit Heemstede deed een kleuronderzoek en bracht een kleurenadvies uit. De kleuren zijn vervolgens door Snoep & Vermeer Natuursteenwerken B.V. uit Amsterdam verwerkt op de gevelsteen.
Het kleurenonderzoek bestond uit twee onderdelen. De verschillende verflagen werden trapsgewijs verwijderd met een scalpelmesje net zolang tot de dragende natuursteen in zicht kwam. Daarnaast werd microscopisch onderzoek uitgevoerd op een aantal verfmonsters. Daarbij kwamen nog meer verflagen aan het licht.
Uit het onderzoek bleek dat deze gevelsteen zeer waarschijnlijk direct na fabricage gepolychromeerd is. In de loop der eeuwen heeft men de steen meerdere malen overgeschilderd in dezelfde kleuren. Sommige lagen zijn door onderhoudswerkzaamheden weggeschuurd. De steen heeft aan weer en wind blootgestaan en is in de 19e eeuw mogelijk slachtoffer geweest van een schoonmaakwoede. Daarbij ontdeed men de stenen van kleur uit voorliefde voor ‘eerlijke’ bouwmaterialen of een imitatie daarvan. In ieder geval heeft men in de 20ste eeuw de steen in één kleur overgeschilderd. Het betreft een romige geelwitte laag die, naarmate men teruggaat in de tijd, steeds donkerder wordt tot een geelbruine kleur. Deze werd gebruikt om Bentheimer zandsteen na te bootsen.
Symboliek van attributen en kleuren
De ondergrond, de eerste kleuren, detail en voltooide gevelsteen.
De figuren zijn in ongeschilderde toestand al direct herkenbaar aan hun attributen: een staf, een koorgewaad, een bijbel en een kroon voor de paus; een wereldbol, een zwaard, een harnas, een cape en een kroon voor de koning en een spade en een 'werkkloffie' voor de boer. De dood wordt gesymboliseerd door het skelet met de zeis waarmee hij elk moment kan toeslaan. Kleuren werden aangebracht om de betekenis van de figuren verder te verduidelijken en om de voorstelling van grotere afstand zichtbaar te maken. Kleuren en stoffen waren codegebonden. Paars en purperrood gaven de mate van hoogwaardigheid aan: de paus heeft hier een paars koorgewaad en de koning een purperrode cape. De kronen, de bijbel en het zwaard zijn gedeeltelijk of geheel van goud; het onderkleed van de paus is van wit linnen en het schouderstuk van de koningscape van witte hermelijn.
De Gravenstukken van Haarlem
Haarlem bezit nog een andere voorstelling van de dodendans. In het Stadhuis van
Haarlem hangt een serie van zeventien panelen, “de Gravenstukken”, die ook
eindigt met een voorstelling van de Dood. Deze voert in de gedaante van een
uitgemergeld kadaver, personen van verschillende leeftijd en stand ten dans,
dat wil zeggen naar de dood…
De tekst op dit laatste paneel van de gravenstukken luidt:
Die Doot seijt to den heeren:
Ghij Hollantsche graven hier al ghemeene,
Ghij gravinne, ghij voochden, die sijt voorleden,
Dear en isser ghebleeven thants uwer geene
Maer sijt an mijnnen dans getreden
Nu ghij regeert hebt beij lant en steden.
Men weet dit thans wel altemalen:
Ist al gheschiet na recht en reden,
Soo moochdij voor Godt u loon nu halen;
Ist oock soo niet, soo salt u falen.
Want heeft gunst of haet dat recht verkeert,
Soo moetij met pijnnen dat nu betalen;
Ja, ghij hadt voor pelgrim veel bet gaen dwalen
Dan ghij u landen hebt soo gheregeert.
Bronvermelding:
De informatie van deze pagina is een verkorte versie van de informatie die ons is verstrekt door de Stichting Geveltekens Vereniging Haerlem. Meer informatie over deze stichting vindt u op de website van Vereniging Haerlem.